Beroepsziekten komen en gaan. Soms verdwijnen ze volledig uit de populatie. Soms gaan ze – door voortschrijdend inzicht – verder onder een andere naam.

Voorbeelden van verdwenen beroepsziekten zijn de mijnwerkersnystagmus en de fosforkaak. In het laatste geval komt dat door effectieve preventie: de schadelijke stof is vervangen. In het eerste geval heeft de verbeterde verlichting van de mijngangen waarschijnlijk een belangrijke rol gespeeld.

Een voorbeeld van naamsverandering vinden we bij RSI: repetitive strain injury (RSI), ofwel de muisarm. Twee decennia terug meldden zich vele kantoormedewerkers ziek met klachten van hand, arm of schouder die zij vaak zelf benoemden als muisarm of RSI. Deze klachten komen nog steeds voor, maar de oorzaak ervan lijkt niet of niet uitsluitend in het werk te liggen. Klachten van arm of hand bij kantoormedewerkers worden tegenwoordig topografisch gelabeld als tendinitis of myalgie, of samengevat als KANS (klachten van arm, nek en schouder).

De steenhouwerslong heeft een lange voorgeschiedenis. Deze beroepsziekte werd aanvankelijk phthisis ofwel tering genoemd. Veel gevallen bleken later te berusten op tuberculose. In andere gevallen is sprake geweest van silicose: stoflongen door stapeling van kwartsstof in de longen dat leidt tot longfibrose. Deze aandoening is veel bij steenhouwers vastgesteld, maar komt ook voor bij andere beroepen met blootstelling aan kwartsstof (natuursteenbewerker; zandstraler). De aandoening is niet verdwenen maar herhaaldelijk van naam veranderd, wegens nieuwe inzichten in de pathogenese, maar ook vanwege het vóórkomen bij andere beroepen. Dit verschijnsel wordt in de literatuur wel framing genoemd, een begrip dat zich laat vertalen als ‘betekenisverlening’.

De schildersziekte

De schildersziekte lijkt van beide categorieën kenmerken te hebben. De ziekte is onmiskenbaar op zijn retour – althans in Nederland – doordat er sprake is van effectieve preventie. Maar ook is er sprake van naamsverandering. De naam schildersziekte geeft slechts één van de beroepen aan waarbij de ziekte kan vóórkomen. Een naam voor deze ziekte die meer de symptomen beschrijft, of de lokalisatie aangeeft, is organisch psychosyndroom (OPS). Een naam die verwijst naar de oorzaak en de lokalisatie van de schade is chronische toxische encefalopathie (CTE), in de Angelsaksische literatuur ook wel chronic solvent encephalopathy (CSE) genoemd.

De ziekte is in de jaren zeventig in Finland ontdekt en voor het eerst beschreven (1976). De gedragseffecten van langdurige blootstelling aan een mengsel van organische oplosmiddelen zijn onderzocht in een vergelijking van de testresultaten van 100 autospuiters met die van een controlegroep. De testbatterij omvat tests voor intelligentie, geheugen, psychomotorische prestaties en persoonlijkheid. In de blootgestelde groep is sprake van vermindering van psychologische prestaties, alsook van persoonlijkheidsveranderingen.

Al snel wordt duidelijk dat de aandoening niet exclusief is voor autospuiters. Ook in andere beroepen waar met vluchtige organische oplosmiddelen (xyleen, tolueen, terpentine, aceton, ‘thinner’) wordt gewerkt, zoals bij drukkers, schilders en schoonmakers, blijkt de ziekte voor te komen. De acceptatie van de met deze aandoening gepaard gaande arbeidsongeschiktheid verloopt moeizaam, zoals de volgende casus leert.

Een casus van een autospuiter

Autospuiter Jan van Meerlevoort werkt vanaf zijn vijftiende in autoschadebedrijven als voorbewerker en autospuiter. Als hij en een collega eind twintig zijn, beginnen ze plotseling enorme krachtsverlies te ervaren. Alle kracht in hun ledematen lijkt verdwenen. Jan kan zijn ene been niet meer voor het andere zetten.
Jan wordt uiteindelijk gediagnosticeerd met OPS – een ziekte van het zenuwstelsel door langdurige blootstelling aan oplosmiddelen. De symptomen hiervan zijn vermoeidheid, vergeetachtigheid, concentratiestoornissen, duizeligheid, hoofdpijn en stemmingswisselingen. Het zijn meest aspecifieke symptomen. Hoewel Jan wel degelijk ziek is, wordt hij door zijn werkgever en UWV niet geloofd. Hij wordt zelfs weggezet als aansteller. Jan krijgt geen WAO-uitkering. Toch is hij na de minste lichamelijke inspanning is ‘drie dagen total loss.’

Hij vecht jarenlang voor erkenning en vergoeding. Uiteindelijk wint hij na tien jaar procederen, en krijgt hij door een uitspraak van de kantonrechter een schadevergoeding van € 500.000. De gemeente probeert nu echter een fors deel van zijn eerdere bijstandsuitkering terug te vorderen.
Door financiële problemen en zijn ziekte is zijn relatie stukgelopen. Hij leeft al twintig jaar alleen, mede om zijn uitkering niet te verliezen. Het effect van de OPS op zijn leven is groot, zowel in fysiek, financieel als sociaal opzicht.

De symptomen van OPS zijn, ook na het stoppen van de blootstelling, van blijvende aard:
• vermoeidheid, hoofdpijn, geheugenverlies, concentratieproblemen;
• stemmingswisselingen, agressie, duizeligheid.
De hersenbeschadiging is blijvend; behandelen gebeurt symptomatisch, gericht op re-integratie en cognitieve ondersteuning.

Maatregelen

Het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) is eind jaren negentig gestart met twee solvent teams, in Amsterdam en in Enschede, voor de diagnostiek en de verdere begeleiding van de CTE-patiënten. In elk team zit een bedrijfsarts, een arbeidshygiënist, een neuropsycholoog en een neuroloog. Er zijn inmiddels meer dan 500 gevallen gediagnosticeerd; tegenwoordig zijn het er minder dan tien per jaar.

Sinds 2020 is er de Regeling Tegemoetkoming Stoffengerelateerde Beroepsziekten (TSB), waarmee slachtoffers een financiële tegemoetkoming kunnen aanvragen. Naast de al bestaande regeling voor asbestslachtoffers wijst deze vergoedingsregeling op een voorzichtige terugkeer van het risque professionnel in de Nederlandse sociale-zekerheidsregelingen.

De preventie van CTE is goed op gang gekomen door het vervangen van organische oplosmiddelen door niet-neurotoxische stoffen. Een voorbeeld voor de schildersbranche is de invoering van waterdragende verf. Van de kant van de wetgever wordt deze vervanging ondersteund door het Besluit organische oplosmiddelen in verven en vernissen milieubeheer uit 2005.

Het in dit Luik beschreven komen en gaan van beroepsziekten leert ons in elk geval een les. Nieuwe technieken en stoffen kunnen, als ze eenmaal een plaats hebben gekregen in het arbeidsproces, nog altijd oorzaak blijken van nog niet eerder beschreven gezondheidsklachten, ook van nieuwe beroepsziekten. Waakzaamheid blijft geboden.

_{Verder lezen
• Hänninen H, Eskelinen L, Husman K, Nurminen M. Behavioral effects of long-term exposure to a mixture of organic solvents. Scand J Work Environ Health 1976; 2: 240-255.
• Kievits F, Adriaanse MT. Minder slachtoffers ‘schildersziekte’. Ned Tijdschr Geneeskd 2005; 149: 2191-2192.
• Kievits F, Adriaanse MT. Schildersziekte ontrafeld. Ned Tijdschr Geneeskd 2008; 152: 1241.
• Valen E van, Hout MSE van, Wekking EM er al. Hersenschade door blootstelling aan oplosmiddelen. Diagnostiek en beloop van chronische toxische encefalopathie. Ned Tijdschr Geneeskd 2015; 159: A9431.
• Valen E van. Chronic solvent-induced encephalopathy: Diagnosis and course. Proefschrift,
• Universiteit van Amsterdam, 2018.
• Instituut Slachtoffers Beroepsziekten door Gevaarlijke stoffen. CSE (schildersziekte). https://isbg.nl/beroepsziekten/cse-of-schildersziekte/?utm_source=chatgpt.com
• Instituut Slachtoffers Beroepsziekten door Gevaarlijke stoffen. Meer informatie over CSE (schildersziekte). https://isbg.nl/beroepsziekten/cse-of-schildersziekte/meer-informatie-over-cse-schildersziekte/?utm_source=chatgpt.com
• Hersenstichting. Wat is OPS (schildersziekte)? https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/ops-schildersziekte/?utm_source=chatgpt.com
• Parool. Recordschadevergoeding voor schildersziekte. https://www.parool.nl/nieuws/recordschadevergoeding-voor-schildersziekte~b5b8ed0a/?utm_source=chatgpt.com
• Besluit organische oplosmiddelen in verven en vernissen milieubeheer (2005). www.overheid.nl}