‘Kortstondig en smartelijk lijden: ouders bedenk u, alvorens uwe kinderen in dit vak te doen opleiden’.
Overlijdensadvertentie De Courant 9 en 13 juni 1911
De steenhouwerslong, ook bekend als silicose, is een pneumoconiose die wordt veroorzaakt door langdurige blootstelling aan kwartsstof. Kwarts is een van de meest voorkomende mineralen ter wereld. Meer dan twaalf procent van de aardkorst bestaat uit kwarts. Het komt voor in de natuur in een kristallijne of amorfe vorm van siliciumdioxide (SiO2). SiO2 wordt ook wel silica genoemd.
Bij het mechanisch bewerken van kwartssteen komt stof in de lucht vrij dat je kan inademen. Het kwartsstof, het respirabel kristallijn silica is gevaarlijker dan respirabel amorf silica. De beroepsziekte silicose komt vooral voor bij steenhouwers, mijnwerkers en bouwvakkers. De geschiedenis van silicose is nauw verbonden met de ontwikkeling van de steenhouwindustrie en de evolutie van arbeidsomstandigheden en wetgeving.
Vroege geschiedenis steenhouwersziekte
Reeds in de oudheid zijn arbeiders blootgesteld aan stof tijdens het bewerken van steen en mineralen. In oude geschriften, zoals die van Hippocrates (ca. 400 v.Chr.) en Plinius de Oudere (eerste eeuw n.Chr.), zijn ademhalingsproblemen bij mijnwerkers beschreven. Hoewel de exacte oorzaak niet bekend was, wordt al vroeg opgemerkt dat langdurig stofinhalatie schadelijk is voor de gezondheid.
Al in 1647 verhaalt de Dordtse geneesheer Johan van Beverwijck (1594-1647) over ‘het stof der steen, insonderheydt Bentemer*, waer van ick menigh Steen-houwer hebbe sien sterven’. IJsbrand van Diemerbroeck (1609-1674), stadsgeneesheer en hoogleraar, schrijft in 1685 over zijn sectiegevallen van silicose bij jonge steenhouwers. De Italiaanse hoogleraar Ramazzini (1633-1714) was in het bezit van Van Diemerbroecks Opera Omnia et Medica (zie figuur 3) en beschrijft dezelfde casus ook in zijn De Morbis Artificum (1700/1713) in hoofdstuk XXIV Over de Ziekten der Steen-Houwers. Ramazzini refereert aan Diemerbroeck: ‘dat hy in hare Longen hele Hoopen Zant had gevonden, […], hy zig scheen in een sandagtig Lighaam te snijden (1724).
*steensoort Bentheimer
Figuur 3: Voorblad Verzamelde Werken van Van Diemerbroeck 1688 met signatuur van Ramazzini
Eind negentiende en begin twintigste eeuw beginnen artsen en vakbonden zich te bekommeren om de gezondheid van arbeiders speciaal bij steenhouwers en mijnwerkers. De eerste signalen over de schadelijke effecten van kwartsstof worden zichtbaar. In dagbladen wordt aangedrongen op maatregelen naar analogie van de Phosphorluciferswet van 1901. De systematische bestudering van silicose in Nederland begint in 1936 door de Geneeskundige Dienst der Nederlandse Steenkolenmijnen.
Twintigste eeuw: wetenschappelijke doorbraken en arbeidsbescherming
In de vroege twintigste eeuw wordt silicose als een ernstige beroepsziekte erkend. Onderzoek toonde aan dat het inademen van kristallijn silica (kiezelstof, siliciumdioxyde) onomkeerbare longfibrose veroorzaakt, wat leidt tot ademhalingsproblemen en in ernstige gevallen een vroegtijdige dood. Heijermans geeft in zijn Handleiding (1908, 1926) ruim aandacht aan silicose (figuur 4). ‘De long van den patiënt knarste bij het doorsnijden’.
Figuur 4: Voorin de Handleiding de enige kleurenillustratie
Drie belangrijke documenten over de steenhouwersziekte
Verslagen van de Inspecteurs van den Arbeid over 1903 en 1904
Het verslag over steenhouwers bespreekt de werkomstandigheden, gezondheidsrisico’s en regelgeving binnen deze sector. In 1903 zijn in de onderzochte regio 247 steenhouwers werkzaam, waarvan de meerderheid jonger dan 40 jaar is. De gemiddelde werktijd bedraagt 10 uur per dag. Een van de grootste gezondheidsrisico’s is het inademen van stofdeeltjes, die vooral vrijkomen bij het hakken van kiezelhoudend zandsteen. Sociale en hygiënische omstandigheden worden eveneens belicht. Onder andere gaat het om ongezonde werkplaatsen, vooral door vochtproblemen, maar wetgeving biedt beperkte mogelijkheden om hiertegen op te treden. Een samenvatting van het rapport is gepubliceerd in de krant Het Vaderland op 15 juni 1906.
Het proefschrift van S. Elias uit 1909
Elias onderzoekt de gezondheidseffecten van steenhouwersarbeid, met nadruk op de schadelijke gevolgen van stofinhalatie, vooral bij het bewerken van hardsteen en zandsteen. De aanleiding is het verzoek van de besturen van de Rotterdamsche Steenhouwersvereeniging en van het Steenhouwers Ziekenfonds om de gevaren voor de steenhouwers te bespreken. Historisch onderzoek en statistieken tonen een sterk verhoogde sterfte onder steenhouwers, voornamelijk door tuberculose en longaandoeningen. De Rotterdamse studie bevestigt dat veel steenhouwers vaak voor hun vijftigste jaar sterven (zie figuren 1 en 2). De zware fysieke belasting van het vak speelt ook een rol. Het rapport pleit voor betere arbeidsomstandigheden, zoals stofbeheersing, ventilatie en medische controles, om de gezondheid van steenhouwers te beschermen en hun levensverwachting te verhogen.
De Tweede Kamer in 1910 over steenhouwersarbeid
Het document uit 1910 bespreekt de negatieve effecten op de gezondheid van steenhouwersarbeid, zoals longaandoeningen en tuberculose, veroorzaakt door inademing van steenstof. Wederom tonen studies (refererend aan Elias en met medewerking van Heijermans) een hoge sterfte onder steenhouwers aan, met een gemiddelde leeftijd van overlijden rond 37 jaar! Het wetsvoorstel beoogt bescherming door het weren van te jonge en fysiek zwakke arbeiders, het beperken van stofverspreiding en het reguleren van werkomstandigheden. Internationale onderzoeken ondersteunen deze conclusies, en arbeidersorganisaties dringen aan op wettelijke bescherming tegen beroepsziekten. De wetgeving beoogt betere arbeidsomstandigheden zonder het vak economisch te schaden, onder andere via invoerrechten of verbod op bepaalde bewerkte steensoorten zoals de Bentheimer uit het buitenland. Naarmate de kennis over silicose groeit, nemen overheden en arbeidsorganisaties maatregelen om werknemers te beschermen. In de jaren 1930 en 1940 voeren veel landen wetten in om stofreductie en betere ventilatie op de werkplek te verplichten.
Eerste wetgeving en erkenning van silicose als beroepsziekte (jaren 1930 – 1960)
De Steenhouwerswet van 1911 stelt enige eisen aan het gereedschap en de arbeidsomstandigheden (zo worden bepaalde gereedschappen die veel stof veroorzaakten, verboden) maar het werken met zandsteen blijft toegestaan en de wet had niet het beoogde effect. De Arbeidswet van 1919 regelt al enkele basisrechten voor werknemers, maar bied nog geen specifieke bescherming tegen stofziekten. In 1939 wordt silicose in Nederland als beroepsziekte erkend in de zin der Ongevallenwet 1921. Echter tussen 1938 en 1949 wordt de aandoening slechts nog maar in enkele gevallen als zodanig erkend. In 1949 volgt aanpassing van de Ongevallenwet wat betreft de aanduiding ‘schadelijke inwerking van steenstof’. Deze wordt vervangen door ‘schadelijke inwerking van kwarts houdende stof’, waardoor de wet ruimer kan worden toegepast. Echter wederom is er in de praktijk vaak nog geen sprake van erkenning. Op aandringen van zowel werknemers als werkgevers in de branche, verbiedt de overheid uiteindelijk in 1951 het werken met zandsteen (Silicosewet). Pas in de jaren 1950 en 1960 neemt men de eerste serieuze maatregelen om stofblootstelling te beperken. Dit komt mede door internationale druk en wetenschappelijke studies die de link tussen kwartsstof en longaandoeningen onomstotelijk bewijzen. In deze periode ontstaan de eerste richtlijnen voor stofbeheersing, zoals ventilatie-eisen en stofmaskers, maar handhaving is nog beperkt.
Striktere regelgeving en arbeidsomstandighedenwet (1970 – 2000)
De jaren 1970 en 1980 brengen een grote omslag in de Nederlandse arbeidswetgeving. De invoering van de Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet in 1980) zorgt voor een bredere verantwoordelijkheid van werkgevers om werknemers te beschermen tegen beroepsziekten. In de jaren negentig van de vorige eeuw komt de silicoseproblematiek met betrekking tot het compensatiesysteem voor arbeidsongeschiktheid opnieuw op de publieke en politieke agenda te staan. In april 1991 wordt de Stuurgroep Silicose Oud-Mijnwerkers opgericht, die in 1993 wordt omgevormd tot Stichting Silicose Oud-Mijnwerkers (SSOM). De stichting bestaat uit vertegenwoordigers van een belangenvereniging voor mijnwerkers (Koördinatiegroep Ex-mijnwerkers), de FNV, de provinciale politiek en het pensioenfonds voor mijnwerkers.
Daarnaast wordt silicose expliciet erkend als beroepsziekte, wat betekent dat getroffen werknemers recht krijgen op schadevergoedingen en medische begeleiding. Eind vorige eeuw kent Nederland namelijk een tijdelijk schadefonds, het Silicosefonds, voor een groep werknemers met een specifieke beroepsziekte. Dit fonds verzorgde een vaste uitkering aan mijnwerkers, of hun nabestaanden, die aan de beroepsziekte silicose leden. Ruim na sluiting van de mijnen verstrekt het fonds, gefinancierd door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), uiteindelijk aan 1.775 oud-mijnwerkers of hun nabestaanden een uitkering van 20.000 gulden. Via een tweede fonds, waaraan de provincie Limburg, gemeenten, instellingen en werkgevers bijdragen, ontvangen nog eens 269 ‘afkopers’ (mijnwerkers die een – beperkte – afkoopsom hadden gekregen in het kader van de liquidatie van de Ongevallenwet) een uitkering van 4.800 gulden.
Moderne wetgeving en strengere stofnormen (2000 – heden)
In de eenentwintigste eeuw zijn de normen voor stofblootstelling in de steenhouwsector verder aangescherpt. De Europese Unie heeft hier ook een grote rol in gespeeld door de grenswaarden voor respirabel kristallijn silica (RCS) te verlagen. In Nederland gelden nu de volgende maatregelen: de maximale blootstellingslimiet is sinds 2017 is de grenswaarde voor kwartsstof vastgesteld op 0,075 mg/m³, en vanaf 2024 zou verdere aanscherping gewenst zijn. De raad adviseert een blootstellingsconcentratie voor het streefrisiconiveau van 0,00038 mg/ m³ en het verbodsrisiconiveau van 0,0363 mg/m³.
Conclusie
De geschiedenis van de steenhouwerslong weerspiegelt de evolutie van de arbeidsomstandigheden in de steenhouwindustrie. De steenhouwerskwestie is een voorloper van de later beruchte asbestkwestie. Opvallend is het trage beloop van herkenning, ontkenning, bekenning en erkenning van deze gezondheidskwesties. Hoewel er aanzienlijke verbeteringen zijn in preventie en wetgeving, zijn stofgerelateerde (beroeps)longaandoeningen nog altijd een wereldwijd probleem. Blijvende aandacht voor bescherming en regelgeving is essentieel om nieuwe gevallen te voorkomen en de gezondheid van arbeiders te waarborgen.
Verder lezen
• Netherlands Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel. (1905). Verslagen van de inspecteurs van den arbeid in het koninkrijk der Nederlanden. Den Haag: Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel, 1905.
• Steenhouwersarbeid Tweede kamer 1910-1. Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1909—1910. MEMORIE VAN TOELICHTING. Bepalingen tot beveiliging van werklieden bij steenhouwersarbeid.
• Heijermans L. Handleiding tot de kennis der beroepsziekten. Rotterdam: WL & J Brusse, 1908.
• Elias S. Iets over Steenhouwers en hun Vak. Rotterdam: Corns. Immig & Zoon, 1909. Proefschrift
• Appelman AC. Stoflongen met tuberculose bij arbeiders in Nederlandse steenkoolmijnen. Heerlen: Winants, 1953. Proefschrift
• Hendriks ChAM. Silicose en longtuberculose bij de arbeiders in de Nederlandse steenkolenmijnen. Heerlen: Winants, 1961. Proefschrift
• Het Vaderland, 15 juni en 25 augustus 1906.
