16 jul 2024
Opslaan

Artikel bewaren

Je hebt een account nodig om artikelen in je profiel op te slaan

Login of Maak een account aan
Reacties0

Ontsporing van langdurige arbeidsongeschiktheid

Jean-Pierre Schenkelaars
In de vorige eeuw ontspoorde het verzuim in Nederland, wat leidde tot forse maatregelen zoals loondoorbetaling en responsabilisering van werkgevers plus een verschuiving in het takenpakket van de bedrijfsarts van preventie naar verzuimbegeleiding. In België ontspoort het verzuim de laatste tien jaar en krijgt het beleid er vooralsnog onvoldoende vat op. Forse maatregelen bleven tot voor kort nog uit. Aanmoedigen tot werkhervatting, met de fluwelen handschoen, was het adagio. Dit artikel geeft een inkijk in de Belgische situatie.
© Goodluz / Fotolia
België, een Europees land met een lange traditie op het gebied van sociale zekerheid, wordt geconfronteerd met een groeiende uitdaging: de langdurige arbeidsongeschiktheid in de actieve bevolking…

België telt anno 2024 11.881.000 inwoners, waarvan 6.767.000 in de beroepsactieve leeftijd van 20 tot 64 jaar. De werkgelegenheidsgraad bedroeg eind 2023 72,2 procent (4.886.000 mensen) en werkloosheidsgraad 5,6 procent. Er zijn grote regionale verschillen (Grafiek 1).1

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig1_HTML.jpg
Grafiek 1. Werkgelegenheidsgraad 20-64-jarigen naar regio van woonplaats (2000-2023). Bron: STATBEL, België in cijfers.

Psychische aandoeningen

Een van de meest verontrustende trends in België is de toename van langdurige arbeidsongeschiktheid: de arbeidsongeschiktheidsduur van meer dan 1 jaar. Enkele belangrijke feiten: in 2015 waren voor het eerst de uitgaven voor ziekte-uitkeringen hoger dan het werkloosheidsbudget; eind 2022 overschreed het aantal langdurig arbeidsongeschikte personen de symbolische grens van een half miljoen. Grafiek 2 en 3 tonen de cijfers van het RIZIV, Rijksinstituut voor de Ziekte en Invaliditeitsverzekering (UWV, red.) die begin 2024 beschikbaar zijn tot en met 2021.2 De stijging is zichtbaar in alle regio’s van het land (Grafiek 3), met een nationaal gemiddelde van 10,9 procent. Opmerkelijk is dat dit percentage in 2005 slechts 5,4 procent bedroeg!3 In 2021 was 14,7 procent van de vrouwen langdurig arbeidsongeschikt, tegenover slechts 8,0 procent van de mannen.

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig2_HTML.jpg
Grafiek 2. Langdurige arbeidsongeschiktheid procent van werkgelegenheid, werklozen inbegrepen.
https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig3_HTML.jpg
Grafiek 3. Langdurige arbeidsongeschiktheid volgens gewest. Bron grafiek 2 en 3: Indicators.be Informatie en diensten van de Belgische overheid.
Historisch gezien waren musculoskeletale aandoeningen de belangrijkste oorzaak van langdurig ziekteverzuim. Deze nemen nog steeds toe en zijn in de meest recente RIZIV-statistieken goed voor 31,7 procent van alle langdurige afwezigheden. Maar sinds de millenniumwisseling zijn ze ingehaald door psychische aandoeningen, die in 2021 goed zijn voor 36,4 procent van de langdurige arbeidsongeschiktheid: twee derde van deze populatie lijdt aan depressie of burn-out. Dit percentage is in 5 jaar tijd met 46,35 procent gestegen. We kunnen stellen dat in 2021 een vierde van de langdurige zieken lijdt aan depressie of burn-out!

Economische gevolgen

Deze toename van langdurige arbeidsongeschiktheid heeft aanzienlijke economische gevolgen. De afgelopen tien jaar is het budget voor ziektewetuitkeringen meer dan verdubbeld tot meer dan 12 miljard euro in 2023. Dit betekent een aanzienlijke financiële druk op socialezekerheidsstelsels4 en bedrijven.

Verklarende factoren

Verschillende factoren dragen bij tot deze toename van langdurige arbeidsongeschiktheid in België:

1. Uitbreiding van de oudere bevolkingsgroepen: De vergrijzing van de bevolking5 leidt tot een toename van het aantal mensen in de werkende leeftijd die kwetsbaarder zijn voor functiebeperkingen. De functiebeperkingen zijn het gevolg van chronische aandoeningen, veroudering, ziekte, uitputting, uitsluiting van de arbeidsmarkt en de noodzaak om zich aan te passen aan nieuwe eisen en arbeidsomstandigheden.

2. Meer mensen op de arbeidsmarkt: De werkende bevolking is sterk gestegen sinds 20006: iets minder dan een miljoen extra mensen zijn present op de arbeidsmarkt, dat is meer dan 20 procent erbij. Dit houdt verband met de algemene toename van de bevolking en een grotere vrouwelijke beroepsbevolking. Dit kan leiden tot een evenredige toename van het aantal gevallen van arbeidsongeschiktheid.
3. Meer vrouwen: Het groeiende aantal vrouwen dat de arbeidsmarkt betreedt, draagt ook bij aan een toename van het aantal gevallen van arbeidsongeschiktheid. De arbeidsparticipatie van vrouwen is gestegen van 50 procent aan het eind van de vorige eeuw tot 67 procent nu. De arbeidsparticipatie van mannen is 75 procent. De druk van sociale en familiale verwachtingen kan een belangrijke rol spelen. Een groter aantal vrouwen is bijvoorbeeld betrokken bij mantelzorg, waardoor hun dagelijkse werkbelasting toeneemt.
4. Ontwikkelingen in andere stelsels: Werklozen worden nauwlettender gescreend… Hun medische geschiktheid voor werk wordt strikt opgevolgd. En er is een intensievere controle op het zoeken naar werk bij de jongste werklozen, waardoor de psychosociale belasting vergroot. Door de criteria-opvolging van werklozen te verharden, is een deel van deze populatie overgeheveld naar de groep langdurig zieken. Ziekteregelingen fungeren dan als vervanging voor werkloosheid.7 De verminderde mogelijkheden om de arbeidsmarkt vóór de pensioengerechtigde leeftijd te verlaten, bijvoorbeeld door brugpensioen, hebben het aandeel oudere werknemers met een groter risico op arbeidsongeschiktheid vergroot.

5. Mentale aandoeningen en spier- en gewrichtsaandoeningen: Zoals eerder vermeld behoren mentale aandoeningen onder meer bij jongeren en problemen met het spier- en gewrichtssysteem tot de belangrijkste oorzaken van arbeidsongeschiktheid in België. De toename van deze gezondheidsproblemen kan in verband worden gebracht met verschillende factoren, waaronder stress, arbeidsomstandigheden en levensgewoonten.

Aanpak van de minister

Frank Vandenbroucke, minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, introduceerde al in 1999 de notie ‘actieve sociale staat’. Deze streeft naar een evenwicht tussen 1) een beleid van compensatie en terugtrekking uit de arbeidsmarkt en 2) een beleid van activering, met name via opleiding en coaching, om mensen aan te moedigen actief te zijn en te voorkomen dat sociale bescherming een werkgelegenheidsval wordt. Eind 2023 liet hij een wetsontwerp in de Kamer goedkeuren om zieke werknemers en zelfstandigen (zzp’ers, red.) strakker te laten opvolgen door de ziekenfondsartsen. Ook kwam hij met een boetesysteem voor bedrijven waar dubbel zoveel werknemers uitvallen als bij sectorgenoten.

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig4_HTML.jpg
Grafiek 4. Langdurige arbeidsongeschiktheid volgens geslacht.
https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig5_HTML.jpg
Grafiek 5. Langdurige arbeidsongeschiktheid volgens ziekte. Bron grafiek 4 en 5: Indicators.be Informatie en diensten van de Belgische overheid.
https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig6_HTML.jpg
Grafiek 6. Evolutie van de uitgaven voor prestaties, per soort (in miljoen euro). Bron: FOD Sociale Zekerheid, juli 2022.

 

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig7_HTML.jpg
Grafiek 7. Leeftijdspiramide 2023. Bron: STATBEL

 

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig8_HTML.jpg
Grafiek 8. Totale werkkracht. Bron: Wereldbank.

 

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12498-024-2511-9/MediaObjects/12498_2024_2511_Fig9_HTML.jpg
Grafiek 9. Evolutie werkgelegenheidsgraad 20-64-jarigen naar geslacht. Bron: Indicators.be Informatie en diensten van de Belgische overheid.

Verder heeft het beleid meer aandacht voor de begeleiding van arbeidsongeschiktheid. Belgische sociale verzekeringsartsen (vergelijkbaar met UWV-verzekeringsartsen, red.) en arbeidsgeneeskundigen (vergelijkbaar met bedrijfsartsen, red.) staan niet langer gewoon buiten de therapeutische relatie. Hun actie beïnvloedt het therapeutische traject van de arbeidsongeschikte. Nauwere samenwerking tussen verzekeringsartsen en behandelende artsen is daarom nodig.

Abstract
De afgelopen tien jaar is er een opvallende toename van langdurige arbeidsongeschiktheid geregistreerd in België, met name door psychische aandoeningen en musculoskeletale stoornissen. Dit fenomeen heeft aanzienlijke economische gevolgen voor de Belgische socialezekerheidsstelsels en bedrijven, waarbij de uitgaven voor ziekte-uitkeringen aanzienlijk zijn toegenomen.
Het artikel benadrukt dat de demografische veranderingen, zoals de vergrijzing en een hogere arbeidsparticipatie van vrouwen, samen met strengere controlemaatregelen op werkloosheid, bijdragen aan deze stijging. Het artikel wijst ook op het belang van een vernieuwde aanpak in de behandeling van arbeidsongeschiktheid, waarbij een grotere rol is weggelegd voor sociale en arbeidsgerelateerde factoren.
Auteur Schenkelaars pleit voor een betere integratie en samenwerking tussen sociale verzekeringsartsen en behandelende artsen om de toenemende trend van langdurige arbeidsongeschiktheid effectiever aan te pakken. Hierbij wordt het beleid van Minister Frank Vandenbroucke aangehaald, die streeft naar een ‘actieve sociale staat’ waarbij zowel compensatie als activering centraal staan.

Aandachtspunten

  1. Toename van langdurige arbeidsongeschiktheid: In België is er een significante stijging in langdurige arbeidsongeschiktheid.

2. Sociale en mentale gezondheidsfactoren: De toename van mentale gezondheidsproblemen zoals depressie en burn-out draagt significant bij aan de stijging van langdurige arbeidsongeschiktheid.

3. Economische impact: De stijging van de langdurige arbeidsongeschiktheid heeft aanzienlijke economische gevolgen en legt een zware financiële druk op zowel de socialezekerheidsstelsels als de bedrijven.

4. Demografische en arbeidsmarktveranderingen: De toename in arbeidsongeschiktheid kan ook worden toegeschreven aan de vergrijzing van de bevolking, een grotere vrouwelijke arbeidsparticipatie, en intensievere controle op werkloosheid.

5. Nieuwe benaderingen en samenwerking: Er is een verschuiving gaande in de benadering van arbeidsongeschiktheid, waarbij niet enkel medische oorzaken, maar ook sociale en werkgerelateerde factoren, én de cruciale rol van arbeids- en verzekeringsarts worden erkend.

Referenties
  1. statbel.​fgov.​be/​nl/​themas/​werk-opleiding/​arbeidsmarkt/​werkgelegenheid-en-werkloosheid

2. De officiële cijfers van het RIZIV voor 2022 en 2023 zijn, begin 2024 bij het schrijven van dit artikel, nog niet bekend! De pers citeert de beleidscel van minister van sociale zaken en komt met het cijfer van 493.543 personen in invaliditeit op 30 juni 2022 en voorspelt 500.000 eind 2022. (LLB 22 november 2023)

3. indicators.​be/​nl/​i/​G08_​WIN/​nl

4. ccrek.​be/​nl/​publicatie/​180e-boek-deel-ii-boek-2023-over-de-sociale-zekerheid. NB: De werkeloosheidsuitgaven zijn fors gestegen in 2020 tijdens de coronapandemie.

5. statbel.​fgov.​be/​nl/​cijfers/​leeftijdspyramid​e

6. data.​worldbank.​org/​indicator/​SL.​TLF.​TOTL.​IN?​locations=​BE&​start=​2000&​end=​2022

7. Incapacité de travail primaire et invalidité des salariés en Belgique: quels facteurs explicatifs? Federaal Planbureau april 2022. plan.​be/​uploaded/​documents/​ 202205100908530.​WP_​2204_​12620.​pdf

▶ dr. Jean-Pierre Schenkelaars is voorzitter van het Nationaal (Belgisch) College voor sociale verzekeringsgeneeskunde, voorzitter van EUMASS en doceert aan de Université catholique de Louvain, Brussel. jean-pierre.schenkelaars@uclouvain.be

Geef je reactie

Om te kunnen reageren moet je ingelogd zijn. Heb je nog geen
account, maak dan hieronder een account aan.
Lees ook de spelregels.