2018 kende ook een lange griepepidemie, maar de consequenties daarvan waren ditmaal beperkt. Of het intensieve griepseizoen van 2017 invloed heeft gehad op de vaccinatiegraad van zorgmedewerkers is niet onderzocht, maar opvallend is wel dat het percentage is gestegen van 23% naar 31%. Toch blijft de vaccinatiegraad tegen griep onder zorgmedewerkers laag in Nederland. Al is ze allesbehalve optimaal, de griepprik is het beste wat we hebben om onszelf en kwetsbare patiënten te beschermen en om bij te dragen aan de continuïteit van de zorg tijdens het griepseizoen. We rapporteerden hier eerder over in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (ntvg.nl/D3323).¹ Hoe kunnen we de vaccinatiegraad onder zorgmedewerkers verbeteren? Welke strategieën zijn succesvol en wat hebben we geleerd?

Van 30 Europese landen adviseren 29 (met Zweden als uitzondering) vanuit overheidswege een jaarlijkse griepvaccinatie voor zorgmedewerkers. Dit advies wordt slechts door een minderheid van zorgmedewerkers overgenomen, want bij een laatste peiling over de griepseizoenen in 2007 en 2008 bleek de vaccinatiegraad te variëren van 6 tot 26%.² Uit een recenter onderzoek van Lehmann et al. over het griepseizoen 2013 bleek dat in Nederland 28% van zorgmedewerkers was gevaccineerd. In 45 van 87 Nederlandse ziekenhuizen was de mediane vaccinatiegraad in 2012 slechts 13%.³ De laatste jaren lijkt de vaccinatiegraad iets toe te nemen (tabel 1), maar betrouwbare getallen ontbreken.

Er is onderzoek gedaan naar barrières voor zorgmedewerkers om jaarlijks een griepprik te halen. Naar voren komen onder andere: 1) de kans dat men zelf griep krijgt wordt als laag ingeschat; 2) mening over de beperkte effectiviteit van de griepprik; 3) angst voor bijwerkingen van de griepprik; en 4) de griepprik wordt aangeboden op een ongelegen moment en men heeft geen tijd deze te gaan halen.^4-6

In een enquête onder de 7465 medewerkers van het AMC in 2014 (met een response van 37%), bleek 48% van de respondenten tegen de griep gevaccineerd te zijn.¹¹

Van de gevaccineerde medewerkers liet 53% zich jaarlijks vaccineren, terwijl 62% van de niet-gevaccineerden de griepprik nooit haalden. 4% van de medewerkers gaf aan zich via hun huisarts te laten vaccineren. De redenen die zorgmedewerkers opgeven om de griepprik te halen, bleken divers. Bovenaan staat de wens om zichzelf tegen de griep te beschermen, gevolgd door bescherming van familieleden. Reden voor niet-gevaccineerde medewerkers om geen gehoor aan de oproep te geven waren onder andere, de mening dat men gezond is en een goede afweer heeft, dat men überhaupt nooit ziek is, dat men geen patiëntencontacten heeft, of dat men geen tijd had dan wel vergeten was de griepprik te halen.⁷

Al eerder, in 2008, is er een vragenlijstonderzoek uitgevoerd onder zorgmedewerkers van de acht Nederlandse umc’s, allen direct betrokken bij de patiëntenzorg. Onafhankelijke voorspellers voor het nemen van de griepprik waren: leeftijd >40 jaar, een chronische medische aandoening, besef van persoonlijk risico en besef van het risico van het besmetten van patiënten, vertrouwen in de effectiviteit van de griepprik om het risico op griepinfectie bij patiënten te verminderen, de plicht om een ander geen schade te berokkenen (first, do no harm), de plicht om bij te dragen aan de continuïteit van ziekenhuiszorg, het besef dat de griepprik nuttig kan zijn ondanks dat patiënten ook uit andere bron zoals bezoekers besmet kunnen geraken, kennis hebben van het positieve advies van de Gezondheidsraad betreffende griepvaccinatie van zorgmedewerkers, de perceptie van enige sociale druk de griepprik te halen, en het kunnen gebruik maken van een geschikte moment voor de vaccinatie. Met al deze determinanten zou rekening gehouden moeten worden bij het streven de griepvaccinatiegraad onder zorgmedewerkers te verhogen.⁸

Een aantal interventiestudies uitgevoerd tussen 1992 en 2010 hebben tot toename van de griepvaccinatiegraad geleid.⁹ In nagenoeg alle onderzoeken werd gekozen voor (intensieve) voorlichting als middel om de vaccinatiegraad te verhogen. Echter, het bleek dat met voorlichting het risicobesef van de medewerkers wel deed toenemen, maar dat dit zich amper vertaalde in een hogere vaccinatiegraad. Onderzoeken waarin gekozen werd voor een combinatie van interventies, waren het meest effectief om de griepvaccinatiegraad te verhogen.¹⁰ Het gaat dan om laagdrempelig aanbieden van de griepprik, gecombineerd met voorlichting via diverse kanalen, een moreel appel op persoonlijke professionaliteit, sociale nudging of inbrengen van een competitie element tussen verschillende afdelingen. Ook een eenmalige ludieke actie kan medewerkers overtuigen om zich wel te laten vaccineren. Zo werden in 2016 een 400-tal medewerkers extra gevaccineerd doordat het bestuur van een ziekenhuis voor elke tegen griepgevaccineerde medewerker een kleine donatie deed aan de Serious Request-actie tegen longontsteking in ontwikkelingslanden. Een ander voorbeeld is Kroket voor een prikkie in 2018 wat resulteerde in 700 extra gevaccineerde AMC-medewerkers.

Een mogelijkheid om de vaccinatiegraad onder gezondheidswerkers te borgen, is het verplicht stellen van de griepprik. In de Verenigde Staten hebben na 2014 verschillende ziekenhuizen ervoor gekozen griepvaccinatie voor gezondheidswerkers te verplichten. Dergelijke ziekenhuizen rapporteren een vaccinatiegraad van > 90%, terwijl het aantal medewerkers dat omwille van de verplichting elders een baan is gaan zoeken tot een handvol beperkt gebleven is. Ziekenhuizen zonder deze verplichting tot griepprik rapporteren een vaccinatiegraad tussen de 40 en 87%. Een deel van deze laatste ziekenhuizen verbond wel consequenties aan het niet nemen van de griepprik. Bijvoorbeeld het verplicht dragen van een chirurgisch mondmasker tijdens het griepseizoen, het inzetten van de gezondheidswerker in niet-patiënt gebonden taken, noodzaak tot een volgen van extra voorlichting, of zelfs onbetaald verlof. In ziekenhuizen waarin het weigeren van de griepprik dergelijke consequenties had, bleek de vaccinatiegraad meer toe te nemen (22%) dan wanneer er geen consequenties werden verbonden aan het afzien van de griepprik (toename 11%).¹¹ Naast een hogere vaccinatiegraad onder zorgmedewerkers, leidde verplichte vaccinatie ook tot minder ziekteverzuim ten opzichte van dat in ziekenhuizen zonder verplichte griepvaccinatie.

Het ziekenhuis dat als eerste de griepprik verplicht stelde was het Virginia Mason Medical Center in Seattle. De verplichting leidde tot een zeer hoge vaccinatiegraad en een handvol medewerkers dat ontslag nam. In Europa wordt al langer nagedacht over verplichting van de griepprik voor zorgmedewerkers. Een verplichte vaccinatie zou passen binnen het adagium dat zorgmedewerkers vooreerst de patiënt geen schade zouden moeten toebrengen, en vanuit hun professionele standaard verplicht zijn veilige zorg te leveren.

Parallel aan het schrijven in het najaar 2018 vanuit het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport om te streven naar een zo hoog mogelijke vaccinatie tegen griep onder zorgmedewerkers (https://​www.​rijksoverheid.​nl/​documenten/​kamerstukken/​2018/​10/​10/​kamerbrief-over-maatregelen-griep), is in veel ziekenhuizen de campagne voor de griepprik van start gegaan. Dit gezamenlijk initiatief van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ), de Federatie Medisch Specialisten (FMS) en de beroepsvereniging van Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) moest de vaccinatiegraad onder zorgmedewerkers verbeteren. Hiervoor werd onder andere gebruik gemaakt van de website https://​voorkomgriep.​nl om informatie over de griepprik te verspreiden en campagnemateriaal aan te bieden voor download. Voor het komende jaar wordt bovendien gebruik gemaakt van het quadrivalente griepvaccin. Dit vaccin bevat, in tegenstelling tot het vaccin dat tot 2018 werd gebruikt, vier influenzavirusstammen in plaats van drie. Dit om de kans op een mismatch tussen de stammen in de griepprik en de circulerende griepstammen te verkleinen.

Het Radboudumc heeft al jaren een relatief hoog vaccinatiepercentage onder medewerkers met direct patiëntencontact tijdens verpleging, verzorging, behandeling of onderzoek. Informatie over de griepprik wordt via verschillende kanalen verspreid, waarbij afdelingshoofden en andere leidinggevenden in de informatievoorziening en motivatie van medewerkers betrokken worden. Tijdens de campagne werd dagelijks een overzicht van de (best scorende) afdelingen gepubliceerd, om een competitie-element in te brengen. Gedurende twee weken werd de griepprik op diverse manieren aangeboden: op de eigen afdeling konden medewerkers elkaar vaccineren, men kon de griepprik halen bij een mobiele vaccinatiepost die door het ziekenhuis ging, en bij de bedrijfsgeneeskundige dienst. Ter afsluiting van de vaccinatiecampagne werd een wisseltrofee uitgereikt aan de afdeling met onder de medewerkers het hoogste vaccinatiepercentage.

Het AMC heeft, naast een griepkar die de afdelingen langs ging, beschikbaar stellen van fruit, ambassadeurs aangesteld die actief de verschillende afdelingen bezochten en vijf verschillende campagnethema’s benoemd, elkaar begroeten zonder handen geven, handdesinfectie, dragen van adembescherming, snelle diagnostiek en als laatste vaccinatie.

Strategieën om de vaccinatiegraad onder zorgmedewerkers in Nederland te verhogen moeten zich richten op meerdere aspecten. Daarbij is draagvlak een belangrijke factor, waarbij alle relevante afdelingen betrokken zijn, waaronder communicatie. Omdat de griepvaccins al in het voorjaar besteld moeten worden, is het raadzaam op tijd te beginnen met de voorbereidingen en te werken aan de hand van een draaiboek. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van een heel palet aan interventies, zoals voorlichting, bestuurders die publiek het belang onderstrepen, laagdrempelig aanbieden van de griepprik, aanspreken van de persoonlijke professionaliteit, sociale nudging via bijvoorbeeld ambassadeurs, ludieke acties of een wedstrijd element met een trofee voor de beste afdeling. Wat ons hierin moet leiden is het belang van de kwetsbare patiënt: je komt niet naar het ziekenhuis om zieker te worden dan je al bent en iedere patiënt die onnodig met griep wordt besmet en gezondheidsschade oploopt door een zorgmedewerker is er een te veel!