In artikel 4.1b van het Arbeidsomstandighedenbesluit staat dat in alle gevallen waarin werknemers worden of kunnen worden blootgesteld aan gevaarlijke stoffen, de werkgever moet zorgen voor een doeltreffende bescherming van de gezondheid en veiligheid van de werknemer. De werkgever voldoet aan deze zorgplicht indien in het kader van de risico-inventarisatie & -evaluatie (RI&E) de aard, mate en duur van de blootstelling van een bepaalde stof is beoordeeld, doeltreffende maatregelingen zijn getroffen ter voorkoming of beperking van de blootstelling en preventieve maatregelingen zijn getroffen ter voorkoming van ongewilde gebeurtenissen. Ondanks deze zorgplicht sterven er jaarlijks naar schatting 3000 (oud-)medewerkers aan de gevolgen van beroepsgebonden blootstelling aan gevaarlijke stoffen.¹ Daarnaast draagt beroepsmatige blootstelling aan gevaarlijke stoffen voor circa 3 procent bij aan de totale ziektelast in Nederland. Dit correspondeert met een jaarlijkse zorguitgave van circa 1.1 miljard euro.² Werkenden die getroffen worden door ziekte na blootstelling aan een gevaarlijke stof hebben niet alleen directe gezondheidsproblemen, maar ervaren vaak emotionele klachten en leven in financiële onzekerheid. Kortom, er is sprake van een urgent maatschappelijk probleem.

Onderzoek van de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) rapporteert dat minder dan 10 procent van de bedrijven met een RI&E waarin aandacht wordt besteed aan stoffen, zich houdt aan álle regels over de inventarisatie van de risico’s van gevaarlijke stoffen.³ Veel bedrijven voldoen dus niet aan de gestelde zorgplicht. Conform artikel 7:658 van het Burgerlijk Wetboek hebben werknemers die ziek worden door hun werk recht op compensatie van de schade die ze lijden wanneer de werkgever zijn zorgplicht voor een veilige werkomgeving heeft geschonden. Om aanspraak te krijgen op dergelijke compensatie, dient de werknemer zijn/haar werkgever hiervoor aansprakelijk te stellen. Slechts een kleine groep werkenden die getroffen wordt door een beroepsziekte doet dit. En nog een kleinere groep werkenden krijgt hiervoor een passende compensatie. De processen die gericht zijn op schadevergoeding of tegemoetkoming vanuit werkgevers verlopen vaak moeizaam en stroperig. Daarom heeft de Commissie Vergemakkelijking Schadeafhandeling Beroepsziekten, onder leiding van Ton Heerts, een advies gebracht aan het ministerie van SZW om de rechtsgangmatige processen tot schadevergoeding of tegemoetkoming te vergemakkelijken. Naast het tot stand brengen van een tegemoetkomingsregeling, adviseert de commissie een verbetering van de kennisinfrastructuur voor stoffengerelateerde beroepsziekten. Daaropvolgend heeft de heer Bruno Bruins, in de hoedanigheid van verkenner, een advies aangeboden ter verbetering van deze kennisstructuur. Zo adviseert de heer Bruins om de beschikbare Nederlandse expertise op het gebied van stoffengerelateerde beroepsziekten te bundelen in een landelijk expertisecentrum ter ondersteuning van zorgprofessionals voor de preventie en behandeling van stoffengerelateerde beroepsziekten. De bundeling van krachten betreft een samenwerking tussen het Institute for Risk Assessment (IRAS) van de Universiteit Utrecht, het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen (NKAL), de polikliniek Mens en Arbeid (PMA), het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) – beide Amsterdam UMC – en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) in een netwerkorganisatie met de naam Lexces (lexces.nl).

Lexces wordt het kenniscentrum voor preventie en beoordeling van stoffengerelateerde beroepsziekten en heeft als ultiem doel dat geen enkele werknemer meer ziek mag worden door beroepsmatige blootstelling aan gevaarlijke stoffen. Om dit doel te bereiken heeft het Lexces een meerjarenprogramma ontwikkeld en de volgende kerntaken opgesteld:

In de eerste periode na oprichting komt het accent hoofdzakelijk te liggen op het bundelen, ontwikkelen en dissemineren van wetenschappelijk kennis. Het Lexces focust hierbij op de bouw van een data-infrastructuur door de beschikbare kennis en kennislacunes over stoffengerelateerde ziekten te verzamelen en verder te ontwikkelen. Als fundament voor deze data-infrastructuur is een 3D-matrix ontwikkeld. In deze matrix worden stoffen die beroepsziekten kunnen veroorzaken, uitgezet tegen de sectoren en beroepen waarin de medewerkers potentieel worden blootgesteld. De 3D-matrix (figuur 1) biedt inzicht in de beschikbare kennis en de kennislacunes, signaleert onderbelichte risico’s en zet nieuwe (potentiële) stoffen, blootstellingen of beroepsziekten op de kaart. Het Lexces streeft ernaar om de openstaande kennislacunes betreffende stoffengerelateerde beroepsziekten te vullen door onderzoek middels samenwerking van de deelnemende en aanpalende instituten en organisaties. Tevens draagt het Lexces zorg om deze kennis te dissemineren naar werknemers, werkgevers, (arbo-)professionals, maatschappelijke partijen en andere stakeholders om ziekte en gebrek door blootstelling aan gevaarlijke stoffen te voorkomen of beroepsziekten vroegtijdig op te sporen (primaire preventie), adequate interventies toe te passen bij klachten (secundaire preventie), en de behandeling van beroepsziekten te optimaliseren (tertiaire preventie). Onderdeel hiervan is het beheren en onderhouden van een website en het openstellen van een kennisloket stoffengerelateerde beroepsziekten in combinatie met de helpdesks van het NCvB en NKAL. Het expertisecentrum vervult daarnaast een sleutelrol in de opbouw van een netwerkstructuur voor arbocuratieve samenwerking tussen bedrijfsartsen, medisch specialisten en arbeidshygiënisten.

De Commissie Vergemakkelijking Schadeafhandeling Beroepsziekten adviseert het ministerie voor SZW een financiële tegemoetkomingsregeling voor werkenden die het slachtoffer zijn van een stoffengerelateerde beroepsziekte om de (financieel) geleden schade eenmalig te compenseren en daarmee erkenning van hun beroepsziekten te bieden. Het Lexces zal een belangrijke rol spelen in de uitvoering van deze regeling TSB door zorg te dragen voor een oordeel van een deskundigenpanel van onafhankelijke specialisten op individuele TSB-aanvragen door (ex-)werknemers. Het aantal leden en de disciplines van de leden in het panel hangt af van de aandoening, maar bevat tenminste een medisch specialist, bedrijfsarts en arbeidshygiënist. In voorbereiding op deze regeling, heeft het NCvB, in samenwerking met de andere Lexces-partners, de opdracht gekregen om voor een eerste overzicht van ernstige stoffengerelateerde beroepsziekten te zorgen. Hierin zijn 15 aandoeningen vermeld (Tabel 1⁴). Het Lexces is verantwoordelijk voor het onderhoud en de advisering over mogelijke uitbreidingen van deze lijst. Ook draagt het Lexces zorg om de inrichting en werkwijze van het deskundigenpanel en daarbij passende protocollen uit te werken. Deze protocollen zullen worden gebruikt door het deskundigenpanel om de causale relatie tussen deze beroepsziekten en blootstelling aan gevaarlijke stoffen op het werk te beoordelen en om vast te stellen of de aandoening te kwalificeren valt als beroepsziekte. Om op individueel niveau snel en betrouwbaar deze beoordeling te verrichten dient elk beroepsziekteprotocol de volgende criteria te bevatten:

Naast het Lexces hebben de Sociale Verzekeringsbank (SVB) en het Instituut Slachtoffers Beroepsziekten door gevaarlijke stoffen (ISBG) een belangrijke rol in de uitvoer van de TSB. Deze instanties zullen nauw samenwerken bij de beoordeling van aanvragen. In de praktijk zal de werknemer zal zich wenden tot de SVB om aanspraak te maken op de TSB-regeling. Het ISBG draagt de verantwoordelijkheid om een geanonimiseerd zaakdossier op te stellen en aan te bieden aan het Lexces. Deze zal aan het deskundigenpanel een onafhankelijke beoordeling vragen aan de hand van de geformuleerde protocollen. Deze beoordeling zal worden teruggekoppeld aan het SVB waarna wel of niet tot een financiële tegemoetkoming wordt overgegaan.